معرفی شهر مریوان
مَریوان (به کردی: مه‌ریوان) مرکز شهرستان مریوان یکی از شهرستان‌های مهم استان کردستان ایران به شمار می‌رود که در ۱۲۵ کیلومتری غرب شهرستان سنندج، مرکز استان کردستان قرار دارد.
عکس های بیشتر
مَریوان (به کردی: مه‌ریوان) مرکز شهرستان مریوان یکی از شهرستان‌های مهم استان کردستان ایران به شمار می‌رود که در ۱۲۵ کیلومتری غرب شهرستان سنندج، مرکز استان کردستان قرار دارد.شهر امروزی مریوان در حدود یک سده پیشینهٔ تاریخی دارد. این شهر مرزی در همسایگی دولت عثمانی قرار داشت و به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۱ خورشیدی در ۲ هزار قدمی دریاچهٔ زریبار از نو قلعهٔ نظامی بسیار مستحکمی ساخته شد. یک سال بعد به امر فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین شاه بر وسعت آن افزوده شد که جریان بنای آن را در کتیبه‌ای که به دیوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب کرده، شرح داده است. در داخل شهر به دستور حاج معتمدالدوله یک باب قنات، حمام و آب انبار احداث شد. بعد از حاج فرهاد معتمدالدوله، حاج محمدعلی خان ظفرالملک قلعه را وسعت داد و در داخل آبادی شاه‌آباد چندین باب منزل، یک کاروانسرا و قناتی دیگر احداث کرد. بعدها کلیهٔ این تأسیسات در اثر شورش و هرج و مرج عشایر کرد منطقه، ویران شد. در اوایل حکومت پهلوی، حاکم وقت در روستای موسک دژی بنا نهاد که به دژ شاهپور مبدل گشت و امروزه از آن به عنوان پادگان استفاده می‌شود و فاصلهٔ چندانی هم با شهر ندارد. در سال ۱۳۳۶ با تأسیس شهرداری، دژ شاهپور رسماً به مریوان تغییر نام داد.مریوان با کوه و دشت‌های سرسبزی که پیرامونش را گرفته‌اند، مانند انگشتری است که دریاچهٔ زریبار - به عنوان بزرگ‌ترین چشمه آب شیرین دنیا - نقش نگین فیروزه‌اش را بازی می‌کند. گنبد آبی پیر شالیار در اورامان هم چنین است و از دور چشم‌ها را می‌رباید. سفری به مریوان و اورامانات انسان را غرق رنگ می‌کند. مریوان به دلیل شرایط طبیعی و آب‌وهوایی، فرهنگ مردم و موقعیت جغرافیایی، از مناطق مورد علاقهٔ گردشگران است. رودخانه‌های فرعی و اصلی متعددی در این منطقه وجود دارد که در جذابیت و شکل‌گیری طبیعت منطقه نقش مهمی دارند. رودخانه‌های فرعی شهرستان مریوان نهایتاً با ملحق شدن به همدیگر رودخانهٔ سیروان را تشکیل می‌دهند.منطقهٔ مریوان دارای ویژگی‌های اقلیمی «معتدلهٔ میانی» است؛ اما با در نظر گرفتن کوه‌ها و ارتفاعات و دره‌های ژرف و عمیقی که در تمامی نقاط منطقه گسترش یافته‌اند و همچنین وجود جنگل‌ها و پوشش گیاهی مناسب در شمال و جنوب، وجود منابع رطوبتی «رودخانه‌ها و دریاچهٔ زریبار» موجب شده است که در این منطقه شاهد تنوعی از اقلیم‌های مختلف باشیم. به نحوی که از «سنندج به سمت مریوان از سروآباد به بعد» منطقه دارای آب‌وهوایی مرطوب و مدیترانه‌ای است و نواحی شمالی و جنوبی مریوان دارای آب‌وهوای کوهستانی است. مریوان با بارندگی سالانه مابین ۹۰۰ – ۵۰۰ میلی‌متر، یکی از پرباران‌ترین مناطق ایران به شمار می‌رود.مریوان به دلیل قرار گرفتن در کنار دریاچهٔ زریبار، اورامان و طبیعت زیبای منطقه و همچنین ترانزیت و واردات کالا در مرز ایران و عراق (که فاصلهٔ آن از شهر حدود ۲۱ کیلومتر است)، باعث رونق اقتصادی و گسترش مریوان شده‌است. این شهر و بعضی از آبادی‌های اطرافش در جنگ ایران و عراق توسط هواپیماهای عراق بمباران شیمیایی شد.در سال ۱۳۸۱ بخش سروآباد مریوان بر اساس مصوبهٔ هیئت دولت به شهرستان ارتقاء و از مریوان منتزع شد و همچنین در خرداد ماه سال ۱۳۸۸ شهرک کانی دینار و هجرت پس از تجمیع با روستای هجرت و بر اساس مصوبه هیئت وزیران دولت به شهر تبدیل شد.
نژاد
استان کردستان و بالتبع شهرستان مریوان بخشی از سرزمینی است که تحت حکومت مادها اداره می‌شده است. کردها یکی از شعبه‌های مشهور نژاد آریایی هستند که از حدود ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح از شرق به ایران وارد شده و به شمال غربی و مشرق دریاچه ارومیه مهاجرت نموده‌اند. محوطه‌های باستانی حومه شهر مریوان نیز از قدمت فرهنگ و رسوم مردم این منطقه در طول تاریخ حکایت می‌کند. نژاد مردم مریوان از نژاد «ماد آریایی» است که نژادی کهن است. قوم کرد از اعقاب عشایر زاگرس گوتی‌ها و لولویی‌ها به شمار می‌رود.
زبان
زبان مردم شهرستان «کردی» است که یکی از زبان‌های هند و اروپایی است که دارای قوانین خاص زبان از لحاظ دستوری و نوشتاری است و به دو بخش «سورانی و اورامی» تقسیم می‌شود که در مریوان درصد سورانی‌ها بیشتر از اورامی‌ها می‌باشد.به علت وسعت زیاد مناطق کرد نشین این زبان دارای لهجه‌های اصلی و زیر لهجه‌هایی می‌باشد که این تنوع لهجه از لحاظ حجم کلمات این زبان را غنی، و وزن و لفظ آهنگیم کلمات، عرصه شعر و ادبیات و موسیقی کردی را متأثر و ثروتمند ساخته است. لهجه مردم مریوان «کرمانجی جنوبی» می‌باشد که شامل «سورانی‌ها» و «هورامی‌ها» می‌باشند.
دین
دین کُردها چه قبل از اسلام و چه در دوره‌های اسلامی با سایر اقوام ایرانی مشترک بوده است. طبق اسناد و آثار به دست آمده قبل از اسلام بیشتر مردم کردستان زردشتی بوده‌اند و امروزه اکثریت مردم این استان، مسلمان و سنی مذهب بوده و در انجام آداب و مناسک دینی از فقه امام شافعی پیروی می‌کنند. امروزه مردم شهرستان مریوان و نواحی آن نیز به دین «اسلام» و مذهب «سنی شافعی» اقتدا کرده‌اند که بیشتر مردم قریب ۹۳ درصد «مسلمان و بیشتر اهل تسنن و شافعی مذهب»، حدود ۴ درصد «شامل مذهب تشیع»، حدوداً ۰/۸ درصد «زرتشتی» و حدود ۰/۶ درصد «مسیحی» و درصدهای باقی‌مانده هم بدون دین می‌باشند. البته در گذشته مردم این منطقه همراه با مردم اورامانات دین «زرتشتی» داشته‌اند و هم اکنون در بعضی از رسوم نمادهایی از دین زرتشت را در طول زمان با خود آورده‌اند، از جمله شال خود که نمایانگر سه اصل پربار «کردار نیک، پندار نیک و گفتار نیک» می‌باشد و «روشن کردن آتش به هنگام نوروز و رقص و سماع به دور آن» که آیین اکثر مردم ایران نیز می‌باشد.
جمعیت
شهرستان مریوان از جمله شهرستان‌هایی در استان کردستان است که در دههٔ ۶۰ به دلیل جنگ تحمیلی و حوادث ناشی از آن و در دههٔ ۷۰ به دلیل «دستیابی و خرید و فروش کالاهای خارجی و داخلی و دایر شدن بازارچه مرزی» تغییرات جمعیتی چشمگیری داشته است. این تغییرات جمعیتی مشتمل بر مهاجرت ساکنین روستاهای مرزی و شهر مریوان به سایر نقاط شهرستان و استان در زمان جنگ تحمیلی و برگشت آنان و نیز مهاجرت عدهٔ بسیاری از شهرها و استانهای همجوار به شهر مریوان «رشهر کانی‌دینار و جوجه‌سازی و روستاهای حاشیهٔ دریاچه زریبار» به دلیل مبادلات مرزی مجاز و غیرمجاز و پتانسیل‌های گردشگری می‌باشد.در سال ۱۳۸۱ بخش «سروآباد مریوان» بر اساس مصوبه هیئت دولت به شهرستان ارتقاء و از مریوان منتزع شد و هم چنین در خرداد ماه سال ۱۳۸۸ شهرک «کانی دینار و هجرت» پس از تجمیع با روستای «هجرت» و بر اساس مصوبه هیئت وزیران دولت به شهر تبدیل شد.در شهرستان مریوان تمرکز جمعیت عمدتاً در دشت‌ها و اراضی کم ارتفاع است، در حالی که در حومه‌های اطراف شهرستان تمرکز تراکم جمعیت در نواحی کوهستانه و کوهپایه‌ها بیشتر است. در جامعهٔ روستایی نیز پراکندگی جمعیت با امکانات و تولیدات کشاورزی رابطه چندانی ندارد. برای مثال تراکم نسبی جمعیت در شهرستان‌های «قروه، سقز و بیجار» با توجه به امکانات و منابع کشاورزی کمتر است در حالی که در شهرستان مریوان به دلیل وجود فراوانی امکانات و منابع کشاورزی بیشتر، جمعیت بیشتری اسقرار یافته‌اند.شهرستان مریوان به دلیل جاذبه‌های گردشگری، نواحی دیدنی و ... هر ساله توریست‌های زیادی را به خود جلب می‌کند و مردم این شهرستان هر ساله بخصوص در فصل تابستان گردشگران و زیادی را مهمان خود می‌کنند.در حال حاضر براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی:جمعیت کل شهرستان به ۱۶۸٬۷۷۴ نفر، جمعیت نقاط شهری ۱۲۲٬۰۶۳ نفر و جمعیت نقاط روستایی ۴۶٬۷۱۱ نفر می‌باشد؛ که بعد از شهرهای سنندج و سقز سومین شهر استان کردستان به شمار می‌رود. از جمعیت ۱۶۸٬۷۷۴ نفری کل شهرستان مریوان تعداد ۸۵٬۷۱۱ نفر را مردان و تعداد ۸۳٬۰۶۳ نفر را زنان تشکیل می‌دهند.
پیشینه
در بررسی متون تاریخی میتوان دریافت که شهرستان مریوان یکی از مناطق مهم کردها به شمار می‌رفته است که همیشه گریبان‌گیر فراز و نشیب و ویرانی و آوارگی مردم بوده است، این دلایل یا به خاطر درگیری‌های متعدد مربوط به بابان و خان‌نشینان محلی و مردم بوده است و یا به خاطر مسائل سیاسی و اجتماعی، تاخت و تازها و لشکرکشی‌های متعدد امپراتوری‌ها و نیروهای منافق کومله دموکرات و والی‌های حاکم بر منطقه در دشت مریوان بوده است.محوطه‌های باستانی و تاریخی حومهٔ شهرستان مریوان مانند تپه‌های ساوجی، کولان، مِرّگ، بیساران و دو تپه شرقی و غربی حاکی از استقرار انسان‌ها از دوران نوسنگی و ادامهٔ آن در عصر پس از هزارهٔ چهارم پیش از میلاد است و نشانهٔ دیرینگی زیست انسان در این منطقه هستند و به عنوان سنگ بنای شهرنشینی در این منطقه به شمار می‌روند.شهرستان مریوان از آن جا که بر سر راه تیسفون به تخت سلیمان (آتشکدهٔ آذرگشنسب) قرار داشته، در عهد اشکانیان و ساسانیان مورد توجه بوده است. در رسالهٔ پهلوی شهرهای ایران تصریح شده است که بهرام گور در کنار دریاچهٔ بهرام آوند یا زریبار شهری ساخت و در منابع آشوری آمده است که سارگون اول پادشاه آشور پس از تسلط بر این منطقه، در حدود ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد به جای شهر قدیمی هار هار در جنوب دریاچهٔ زریبار، شهری به نام دورآشور یا کارشاروکینرا می‌سازد. در منابع اسلامی از مریوان به عنوان دژان - دزان نام برده‌اند. در گذشته هنگام صدور قبالجات و ذکر محل تولد در موقع صدور شناسنامه از کلمه‌های دژ شاهپور، مهروان و قلعهٔ شاه‌آباد یاد می‌کند و آن را یکی از پایتخت‌های کردستان می‌نامد.دشت مریوان و کوههای سر به فلک کشیده اش چه در دوران آشوری‌ها و ساتراپ نشینی مادها، چه در دوران حکومت بابان و اردلان‌ها، چه در زمان حاکم گری عشایر قبیله‌ای و چه در عصر مشرق زمین همیشه جایگاه پروراندن قهرمانان و جنگاوران شجاع و دلیر محلی بوده است. لشکر کشی مقدونی‌ها و حملهٔ اعراب، جنگ‌های بین ایران و عثمانی، درگیر شدن حکومت بابان و اردلان‌ها، هجوم و شورش حمله قبایل عشیره‌ای و در این اواخر هم جنگ تحمیلی ایران و عراق در رشته کوههای این منطقه، بسیاری از اوقات این منطقه را تحت تأثیر عوامل مؤثر در زمان خود کرده است.وجود قلاع متعدد و مستحکم نشان دهندهٔ این موضوع است که شهرستان مریوان یکی از مناطق مهم ادوار کردنشینی بوده است، یکی از این قلعه‌ها که بعدها به قلعهٔ مریوان معروف گشت، قلعهٔ هلوخان است که بر اساس اطلاعات تاریخی در قرن ۸ (هـ. ش) در زمان حکمرانی اردلان‌ها در دوران صفوی بر روی کوهی با نام کوه امام به ارتفاع ۱۶۰۰ متر که مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلی مریوان در جنوب شرقی شهر می‌باشد بنیاد نهاده شد و به مدت ۳ قرن مقر اصلی حکومت‌های محلی بابان و اردلان‌ها بوده است و بازگو کنندهٔ بخشی از تاریخ و معماری دوران صفویه است. قلعهٔ مریوان یکی از آثار دیرین این سرزمین کهن می‌باشد که بسیاری از آثار تاریخی – فرهنگی و هنری مردم این مرز و بوم در آن ثبت شده است و در بسیاری از کتاب‌های تاریخی محلی به آن اشاره شده است.بعدها در کنار قلعهٔ مریوانبر روی کوه امام که مرکز حکومتی خاندان‌های حکومتی کردستان بوده است، به دستورامیر حمزه بابان مسجدی با آجرهای قرمز رنگ ساختند که در زبان کردی به مزگه‌وته سوره (مسجد سرخ) مشهور است. نام کوه امام از نام شیخ احمد ابن الا نبار النعیمی گرفته شده است که در قرن ۸ (هـ. ش) از طرف امیر حمزه بابان به پیشوا و امام جمعه و جماعت مسجد سرخ منسوب شده است.سیدعبدالصمد تواری در کتاب نورالنوار خود دربارهٔ قلعهٔ امام می‌گوید:«امیر حمزه بابان در آن زمان شورشی را به پا کرد و توانست شهرهای دیار بکر عراق و حلب سوریه را تصرف کند و به همین خاطر سران ترک و عرب با هم یکی شده و با سپاهی بزرگ و قدرتمند روانه به سوی میدان جنگ با امیر حمزه شدند که نتیجه‌ای را از این جنگ نگرفتند و مغلوب امیر حمزه شدند، تا این که پس از مدتی با مکر و نیرنگ توانستند حمدون بیگ سرلشکر امیر حمزه را با مقداری پول فریب دهند که این امر موجب شد خود و سپاهش را از دست بدهد، امیر حمزه که تنها می‌ماند ناچار می‌شود که همراه با اندکی از فرماندهان خود از معرکه فرار کند و در منطقهٔ مریوان بر روی کوه سه قلعه که اکنون به آن کوه امام می‌گویند مستقر شود. امیر حمزه پس از مستقر شدن در این کوه، سپاه و لشکری بزرگ و نیرومند را دوباره بازسازی می‌کند، همین‌طور بر روی این کوه و قله‌هایش چندین قلعه را بنا می‌کند و شورا و دژی محکم و مستحکم را تشکیل میدهد. در میان قلعه‌ها مسجدی را بنا می‌کند و شیخ احمد ابن الا نبار النعیمی را به عنوان پیشوا و امام جمعه و جماعت آن منسوب می‌کند و هم چنین دانشمند بزرگ و پایه بلند سید ابراهیم ملقب به کا بله را به استاد و مدرس آئین‌های بومی محلی مسجد منسوب می‌کند که کا بله در سال ۷۸۰ (هـ. ش) چشم از جهان فرو می‌بندد. امیر حمزه پس از ۲ سال با لشکری جدید و نیرومند دوباره لشکر کشی‌های خود را از سر می‌گیرد و تا منطقهٔ باغ و بگ را زیر سلطه خویش در می‌آورد، اما در آن جا توسط افراد خائن که در اطراف او هستند جامی را که به سم آلوده کرده بودند از بین می‌برند.»ماموستا ملا عبدالکریم مدرس در صفحهٔ ۴۹۶ کتاب بنه مالهٔ زانیاران خود دربارهٔامیر حمزه بابان و اقوامش می‌گوید:"حکومت این بابان قبل از حکومت و فرمان روایی بابان قلعهٔ چهارم در قرن ۶ (هـ. ش) به بعد نامشان در تاریخ ثبت شده است.در حکومت این بابان میتوان اشاره به فرمان روایی بابانی چون امیر عبدالکریم بابان، امیر احمد خان، امیر عبدالله و امیر حمزه بابان بر این منطقه کرد. قلعهٔ مریوان برای باری دیگر در دوران سرخاب بیگ اردلان پسر مأمون بیگ یکم بازسازی و مرمت شد و دوباره به مرکز حکومت و خلافت تبدیل شد. "آیت الله مردوخ در کتاب تاریخ کرد و کردستان خود دربارهٔ سرخاب بیگ اردلان می‌گوید:"سرخاب بیگ اردلان در سال ۹۰۲ (هـ. ش) « «معاصر با شاه اسماعیل یکم»» مناطق تحت نفوذ مأمون بیگ دوم که برادر زادهٔ خویش بوده است را تصرف کرد و در منطقهٔ مریوان بر سر کوهی بلند قلعه‌ای مستحکم و قوی ای را برای مواقع ضروری و لزوم بنا می‌کند که هم اکنون آثاری از این قلعه تا کنون در این کوه پا برجاست. "هم چنین ماموستا امین زک بیگ در کتاب تاریخ کرد و کردستان خود اشاره به حوادثی می‌کند که مرتبت با سرخاب بیگ و قلعه اش می‌باشد:"اوکاس میرزا (القاس میرزا) بردار شاه تهماسب صفوی که برای مدتی از ترس حکومت شاه ایران در حال فرار بود، در سال ۹۰۵ (هـ. ش) از ترس گرفتار شدن توسط سپاه ایران به قلعهٔ مریوان روی آورد که سرخاب بیگ والی و حاکم وقت مریوان به او پناه داد. مدتی بعد لشکر قزلباش قلعهٔ مریوان را دور تا دور محاصره می‌کند و سرخاب بیگ بعد از مدتی طولانی گفتگو با فرماندهان قزل باش از آنها اطمینان حاصل کرد که جانش در امان باشد، سپس سرخاب بیگ؛ اوکاس میرزا را به دست لشکر قزل باش می‌سپارد و مردم و منطقه اش را از جنگ با قزل باش‌ها نجات میدهد. "
صنایع دستی
صنایع دستی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی و نمادی از نوع زندگی فرهنگی یک جامعه همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. به علت ویژگی سنتی در بسیاری از نقاط استان کردستان و عدم چیرگی بخش صنعتی هنوز صنایع دستی شهرستان از لحاظ کیفغیت و گستردگی در سطح کشور مطرح می‌باشد. قالی و گلیم استان کردستان از لحاظ تنوع و رنگ و اصالت و طرح و کیفیت آن دارای شهرتی جهانی است. نساجی سنتی – (جولایی) تولید پارچه‌های لباس کردی مردانه فراورده ایی مانند: رختخواب پیچ، موج و جانماز که به روش سنتی تهیه می‌شود حاصل کار جولا می‌باشد. گیوه – (کلاش) شهرستان مریوان یکی از بهترین‌هایی استان به شمار می‌رود که رویه این کفش از نخ پنبه‌ای بافته شده و زیره آن از پارچه فشرده شده ساخته می‌شود به همین دلیل کلاش کفشی است سبک، نرم، قابل انعطاف و متناسب با محیطی کوهستانی می‌باشد.
وجه تسمیه
دربارهٔ وجه تسمیه مریوان گمان‌های زیر گفته شده است: در زمان آشوریان این منطقه را دور آشور یا کارشاروکین گفته‌اند، چرا که سارگن پادشاه آشور پس از تسلط بر این منطقه، در حدود ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد به جای شهر قدیمی هار هار این شهر را می‌سازد را می‌سازد که به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است. در منابع اسلامی از این منطقه به عنوان دژان یا دزان نام برده‌اند، چرا که دارای دژ و قلعه‌های مستحمی بوده است و به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است.در گذشته هنگام صدور قبالجات و ذکر محل تولد در موقع صدور شناسنامه از دو کلمهٔ قلعه شاه آباد و دژ شاهپور استفاده شده است.در متون قدیمی مریوان را مهروان متشکل از دو واژه مهر و وان به معنی جایگاه مهر نوشته‌اند و به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است.طبق شواهد این منطقه را مرویان خوانده‌اند، چرا که این منطقه دارای محصولات جنگلی مانند مازوج، کتیرا و گز درختی بوده و عدای برای تجارت این قبیل محصولات به این منطقه آمده که گویا اهل مرو بوده‌اند و در همین محل ساکن شده‌اند که به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است.هم چنین بر اساس گفته‌ها این منطقه را مراویان به معنی جای مرغابی گفته‌اند، چرا که نیز گفته‌اند چون دریاچه زریبار باتلاقی بوده و در نتیجه انواع مرغان آبی مهاجر در فصول مختلف به منطقه کوچ کرده‌اند و در زبان کردی به مرغابی مراوی گفته می‌شود که به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است. آمده است که این منطقه را مروانیان نام نهاده‌اند، چرا که عده‌ای از مراوانیان پس از شکست و انقراض حکومت اموی در بغداد گریخته و در این محل ساکن شدند و به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است.بعضی دیگر این منطقه را به مروان به حاکم عرب منسوب می‌دانند که به مرور زمان به مریوان تغییر نام پیدا کرده است.
موقعیت جغرافیایی
مریوان در ۱۲۵ کیلومتری غرب سنندج قرار دارد. شهر مریوان دارای طول جغرافیایی شرقی حداکثر بین ۴۵ دقیقه و ۴۶ درجه و حداقل بین ۵۸ دقیقه و ۴۵ درجه و عرض شمالی حداکثر ۴۸ دقیقه و ۳۵ درجه و حداقل بین ۱۹ دقیقه و ۳۵ درجه نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد که در ارتفاع ۱۳۲۰ متری ازسطح دریای آزاد قرار دارد. مریوان از شمال به سقز، از شمال شرقی به دیواندره، از شرق به سنندج، از جنوب شرقی به سروآباد و از شمال غربی به دره شلیر و از غرب کشور هم به شهر پنجوین شهرستان سلیمانیه کشور عراق با ۱۰۰ کیلومتر مرز مشترک منتهی می‌شود.
تقسیمات سیاسی
شهرستان مریوان بر آساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۹۰: به ۳ شهر، ۳ بخش، ۶ دهستان و ۱۷۶ آبادی، با ۱۵۱ آبادی دارای سکنه و ۲۵ آبادی خالی از سکنه تقسیم‌بندی شده است.شهرستان مریوان تا قبل از سال ۱۳۳۷ تحت عنوان «بخشداری مریوان» از بخش‌های تابعه شهرستان سنندج بود. در آن زمان «کلاترزان، سروآباد و سرشیو» جزو حوزهٔ مریوان محسوب می‌شد. با انتزاع کلاترزان و سروآباد، هم‌اکنون شهرستان مریوان دارای سه بخش «مرکزی، سرشیو و خاومیرآباد» است.بخش مرکزی شهرستان به مرکزیت شهر مریوان دارای ۳ دهستان و ۷۴ آبادی، با ۶۶ آبادی دارای سکنه و ۸ آبادی خالی از سکنه می‌باشد. دهستان‌های این بخش عبارتند از: «دهستان سرکُل به مرکزیت شهر کانی‌دینار، دهستان کوماسی به مرکزیت روستای پیرخضران و دهستان زریبار به مرکزیت روستای نی» مساحت این بخش حدود ۹۴۱ کیلومترمربع و جمعیت آن تقریباً ۱۲۲٬۰۶۳ نفر می‌باشد.بخش «سرشیو» به مرکزیت شهر «چناره» دارای ۲ دهستان و ۶۲ آبادی، با ۵۳ آبادی دارای سکنه و ۹ آبادی خالی از سکنه می‌باشد. دهستان‌های این بخش عبارتند از: «سرشیو به مرکزیت شهر چناره و دهستان گلچیدر به مرکزیت روستای جانوره» مساحت این بخش حدود ۱۰۴۷ کیلومترمربع و جمعیت آن تقریباً ۳۰٬۸۹۹ نفر می‌باشد.بخش «خاومیرآباد» هم به مرکزیت روستای «برده‌رشه» دارای ۱ دهستان به اسم «خاوومیرآباد» و تعداد ۴۰ آبادی، با ۳۲ آبادی دارای سکنه و ۸ آبادی خالی از سکنه می‌باشد. مساحت این بخش حدود ۳۳۸ کیلومترمربع و جمعیت آن تقریباً ۱۵٬۸۱۲ نفر می‌باشد.
ارتفاعات
در منطقه مریوان کلاً ۴ تیپ عمده و ۸ ناحیه اراضی تشخیص داده شده است که اراضی متقارن از نوع کوهستانی یا دشت می‌باشد. کوههای این منطقه غالباً دو نوع می‌باشند، اول کوههای مرتفع سنگی با انتهای تیز متشکل از سنگ‌های آهکی که بایر و فاقد پوشش خاک و گیاه می‌باشد و اول کوههای جنگلی نسبتاً مرتفع با برآمدگی سنگی متشکل از سنگ‌های آهکی که بیشتر ارتفاعات مریوان از شمال تا جنوب از این نوع می‌باشند.
رشته کوه چهل چشمه
چهل چشمه وسیع‌ترین توده کوهستانی و مهم‌ترین کانون آبگیر استان کردستان می‌باشد که بلندی آن به ۳۱۳۷ متر می‌رسد که خط الرأس آن حوضه‌های آبریز «دریاچه ارومیه، دریای خزر و خلیج فارس» را از هم جدا می‌کند. این کوه در ۳۳ کیلومتری شمال شرقی مریوان قرار گرفته‌است.مجموعهٔ کوههای چهل چشمه شامل حدود ۲۰ قلهٔ دیگر می‌باشد از جمله شاه نشین در چهل چشمه، دالاش، دوبرار، کوه سلطان اخزه تو، کوه باینچوب، کوه افراسیاب، کوه کانی میران، کوه مسجد میرزا، کوه باشورتی و کوه کل کوژ با ارتفاعات گوناگون را در بر می‌گیرد. خود قلهٔ چهل چشمه دارای یال‌های متعددی می‌باشد، ازجمله: کل با، یا یال مله که وه، یال کانی زلیخا یا قولی زلیخا، یال گاوه لال، یال برده قبله، یال شاه نشین، یال کال کالی، یال دلو، یال ئه ستیره ره ش (ستاره سیاه).این منطقه از برف‌گیرترین و سردسیرترین مناطق کردستان به حساب می‌آید و در تمام طول سال از برف پوشیده شده‌است.
رشته کوه هزار میرگه
این کوه یکی از شاخه‌های «چهل چشمه» است که در شمال و شمال شرقی مریوان قرار گرفته است و بلندی آن به ۲۷۰۷ متر می‌رسد. دامنه شمالی این کوه با شیب تندی به «دره شلیر» در کشور عراق و بخش جنوبی آن به «سروآباد» می‌رسد. از رشته کوههای دیگر این کوه را میتوان به «سلطان احمد: ۲۶۵۲ متر، پیرالیاس: ۲۹۵۵ متر، کره میانه با بلندی ۲۹۵۰ متر و کوه کاانی چرمه با بلندی ۲۸۴۰ متر» اشاره نمود. از دیگر کوههای مهم در شهرستان مریوان میتوان به قلهٔ میراجی نزدیک روستای نی، کوه قله‌برد نزدیک روستای چور اشاره کرد.
دشت
مریوان از موقعیت ممتازی برخوردار است. این دشت، حدود ۱۱۰۰۰ هکتار مساحت دارد و اطراف آن را کوههای پوشیده از بلوط در بر گرفته است.نیمهٔ جنوبی دشت مریوان از مخروط افکنه‌ای بزرگ و کوچک تشکیل شده است که با توجه به حاصل خیزی آن، ۲۲۰۰ هکتار از زمینهای این دشت تحت پوشش شبکه آبیاری و زه کشی قرار گرفته است. زه کش اصلی این طرح «چم زریبار» است که در میانهٔ دشت جریان دارد. محصولات عمدهٔ کشاورزی دشت مریوان عبارتند از: گندم، حبوبات، توتون و صیفی جات.دشت بیلو در ۱۵ کیلومتری شهرمریوان قرار دارد. این دشت با پوشش گیاهی مناسب و چشمه‌های آب و هم چنین جنگلهای اطراف آن پذیرایی تعداد زیادی از اهالی شهر و روستاهای اطراف می‌باشد. مردم در دامن طبیعت زیبا و سرسبز دشت به ویژه درطول روز و ایام تعطیلات ساعتها وقت خود را به تفرج در آن جا سپری می‌کنند. زمینهای اطراف این دشت در گذشته جهت برنجکاری استفاده می‌شده است.
آب و هوا
منطقه مریوان شدیداً تحت تأثیر جریان‌های مدیترانه‌ای قرار دارد که به علت کوهستانی‌بودن و برخورد این جریان‌ها ریزش‌های جوی زیادی ایجاد می‌شود. جریان‌های آب و هوایی متأثر از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه که عامل عمده ریزش‌های کشور است ضمن عبور از منطقه و برخورد با کوههای زاگرس بخشی از رطوبت خود را به صورت باران و برف از دست میدهد.میزان بارندگی در مریوان سبب شده است که تمامی نقاط منطقه پوشیده از پوشش گیاهی غنی و متنوع باشد. رودها در مسیر پرپیچ و خم و در پیوند با سرزمین سر سبز و پوشش گیاهی مناظری دلپذیر و بدیع پدید آورده است.در شهرستان مریوان میزان متوسط ریزش‌های جوی ۵۰۰ تا ۹۰۰ میلی‌لیتر در سال گزارش شده است که این مقدار در طی سالیان اخیر به دلیل گرمایش جو زمین کمتر شده است. به طور کلی آب و هوای مریوان سرد و کوهستانی متمایل به معتدل سرد و حتی مدیترانه‌ای است. در طول ۳۵ سال گذشته (بعد از انقلاب) سردترین ماه سال دی ماه و گرم‌ترین ماه تیر ماه بوده است. ریزش برف و باران در این شهرستان، باعث گردیده که منطقه یکی از پرآب‌ترین مناطق غرب کشور باشد.
رودخانه قزلچه‌سو
ابن رودخانه از کوههای «شمال» دریاچه مریوان سرچشمه گرفته و به طرف غرب جریان دارد و با اجرای پروژهٔ بند انحرافی و احداث کانال حد روز به طول ۵٫۶ کیلومتر قسمتی از آب آن رودخانه وارد دریاچهٔ زریبار شده و مابقی پس از پیمودن مسافتی در حدود ۱۵ کیلومتر به خاک عراق می‌ریزد و مساحت حوزهٔ آن ۱۰۸ کیلومتر مربع است.
رودخانه گاران
این رودخانه در ۱۵ کیلومتری «شرق» مریوان و در جهت شمال به جنوب که از کوههای «سرشیو» سرچشمه گرفته و در محلی به نام «دوآوان» در نزدیک روستای «تفلی» از توابع شهرستان سروآباد با رودخانه «رزاب» به هم پیوسته و به رودخانهٔ «سیروان» ملحق و در نهایت به خاک عراق می‌ریزد. سر شاخهٔ دیگر رودخانهٔ گاران از کوههای «سیاناو، زریبار و عصرآباد» سرچشمه می‌گیرد.
رودخانه کوماسی
رودخانهٔ کوماسی از کوههای «سرشیو و کلاترزان» سرچشمه گرفته و سپس به رودخانهٔ «سیروان» پیوسته و به خاک عراق می‌ریزد.
رودخانه نِگل
ابن رودخانه از آبادی «تودار ملا» گذشته و پس از دریافت سرشاخه‌هایی از کوه «سلطان احمد» با رودخانه «شویشه» یکی می‌شود.
رودخانه عصرآباد
این رودخانه که در شرق دریاچه زریبار در جهت «غربی - شرقی» قرار دارد و از راه‌های اطراف روستای عصرآباد سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رودخانه «سیروان» به خاک عراق می‌ریزد.
رودخانه بنه سوتاوه (بایوه)
این رودخانه که از کوههای «بایوه» سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به رودخانه «زاب» در شهرستان بانه به خاک عراق می‌ریزد.
رودخانه مریوان
ابن رودخانه از زه کش دریاچه «زریبار» و از قسمت پایین دریاچه به سمت جنوب جریان دارد.
سدها
به واسطه تعدد رودخانه‌های نسبتاً پرآب و همیشگی و نیز وجود روان‌آب‌ها در مریوان یکی از مهم‌ترین پتانسیل‌ها و توانمندی‌های مریوان منابع آبی است از آب به صورت طبیعی در شهرستان فقط برای کشاورزی استفاده می‌شود. در حالی که میتوان برای ایجاد توسعهٔ صنعت شیلات و تولید انرژی برق استفاده کرد.مریوان دارای ۲ سد می‌باشد که به شرح زیر می‌باشد:
سد مخزنی گاران
گاران یکی از سدهای مخزنی خاکی کشور به نظر می‌رسد که در ۲۰ کیلومتری شمال‌شرقی شهر مریوان در جادهٔ مریوان – چناره واقع شده است.ساخت سد گاران مریوان از سال ۱۳۸۱ و با هدف مهار سیلاب‌های ویرانگر آب رودخانه گاران و تأمین آب کشاورزی ۱۰٬۴۵۰ هکتار از اراضی کشاورزی دیم اراضی در منطقهٔ مریوان و قزلچه‌سو و هم چنین تأمین آب شرب و صنعتی مریوان به میزان ۲۰ میلیون مترمکعب آغاز گردید. سد گاران مریوان که یکی از طرح‌های ملی کشور و جزو پروژه‌های مهر ماندگار در استان کردستان است و با بهره‌برداری از آن دریاچهٔ زریبار از خطر خشک‌شدن نجات پیدا می‌کند در ۲۳ فروردین سال ۱۳۹۲ توسط دکتر محمود احمدی‌نژاد افتتاح شد.سد گاران از نوع سنگریزه‌ای با هستهٔ رسی با ظرفیت قابل تنظیم مخزن ۱۰۰٫۵۰ میلیون مترمکعب می‌باشد. این سد با طول تاج ۵۰۴ متر و عرض تاج ۸ متر، ارتفاع از پی ۶۲ متر و دارای ارتفاع از بستر ۵۰٫۵۸ متر می‌باشد که حجم بدنهٔ سد ۷۳٫۱ میلیون متر مکعب، حجم مخزن در نرمال ۹۲ میلیون متر مکعب و هم چنین حجم مفید آن ۵۰٫۸۶ میلیون متر مکعب می‌باشد.این سد جزء حوضهٔ اصلی خلیج فارس و دریای عمان و حوضهٔ فرعی مرزی غربی به شمار می‌رود.سد گاران علاوه بر تأمین آب شرب مورد نیاز، قادر است بیش از ۱۲ هزار هکتار از زمینهای کشاورزی در اطراف این سد را تحت پوشش آبیاری از منابع ذخیره شده قرار دهد. کل اعتبار به کار رفته در این پروژه با احتساب هزینه‌های آن، ۱۰۷۱ میلیارد و ۶۳۶ میلیون ریال می‌باشد. برای احداث و بهره‌برداری از این سد ۳٫۵ میلیون متر مکعب خاکبرداری و خاک ریزی انجام شده است و بیش از ۱۰۰ هزار متر مکعب بتن نیز در راستای اجرای این پروژه صرف گردیده است.
سد مخزنی دریاچه زریبار
سد دریاچه زریبار که یکی از سدهای مخزنی خاکی کشور با ظرفیت قابل تنظیم مخزن ۶۰ میلیون مترمکعب و حجم مخزن ۹۶٫۴۵ میلیون مترمکعب می‌باشد. این سد در ضلع جنوبی دریاچه - در ۴ کیلومتری جنوب غربی مریوان - با طول تاج ۱۷۷۰ متر، ارتفاع از پی ۱۱ متر، قرار دارد که آب پشت این سد جایگاه خوبی برای پرورش دادن انواع ماهی به ثمر می‌آید.این سد خاکی که چند سال پیش به منظور احداث کشت آبی زمینهای روستاهایی «نی، که لکه جان، وله ژیر و تا نزدیکی‌های کال» احداث شد، از طرفی فایده‌هایی را برای کشاورزان روستای‌های اطراف دریاچه به منظور باغ و باغداری و کشت محصولات داشته داشته است و از طرفی هم اثراتی مخرب بر دریاچه زریبار داشته است که این عوامل به شرح زیر است: نخست میتوان اشاره به زیاد بودن حجم آب دریاچه نمود (به این منظور تلقی نشود که زیاد بودن آب هر دریاچه‌ای به نفع آن دریاچه است بلکه مایهٔ ضرر نیز می‌باشد) که این امر باعث می‌شود بر اکوسیستم دریاچه تأثیراتی مخرب برجای بگذارد.زمانی که جلوی آب گرفته می‌شود ممکن است با «شیبی ایدولیکی» که کانی‌های زیر زمینی داشته باشند در جاهایی دیگر هم سطح با زمین، آب دریاچه از آن مکان تخلیه شود. با خارج شدن آب، مقدار زیادی از املاح و رسوب حاصل از سیلاب و فاضلاب‌های مختلف و سموم شیمیایی ناشی از کشاورزی دراطراف دریاچه به خارج هدایت می‌شد و هم چنین با حفظ ارتفاع آب از شدت جریان چشمه‌ها کاسته نشده و جریان عادی خود را داشتند.از نظر اکوسیستم هم «ماهی‌های کپور بومی» در جاهای تنگ و باریک دریاچه می‌توانند تخم ریزی کنند و با احداث این سد مانع جلوگیری از این ماهی‌های می‌شوند و در نتیجه سال به سال اداراه شیلات باید تخم این نوع ماهی‌ها را در دریاچه بریزاند.». بعد از ایجاد سد و با توجه به خشکسالی‌های اخیر دریاچه زریبار که مانند آبی راکد است، هر روز بر غلظت مواد شیمیایی داخل آن افزوده می‌شود و بار میکروبی آن نیز به طبع بالا خواهد رفت که بررسی میزان این مواد و تأثیرات آن احتیاج به مطالعات گسترده‌ای دارد که از توان مالی انجمن خارج است.احداث سد فراتر از اثرات زیان‌بار بر منطقهٔ مریوان و بر دریاچه زریبار تبعات دیگری نیز داشته است؛ ازجمله:طبق تجارب ساکنان این نواحی مشهور است که آب سرچشمه‌های «زه‌لم (ریشین)» در دامنه‌های دشت «شهر زور» با بستن سد عرفی محلی «ماش» سال‌های قبل که تا انتهای دههٔ ۵۰ نیز به تناوب بسته می‌شد پرآب می‌گشتند (ماهیت، مصالح و ارتفاع ماش با این سد خاکی قابل مقایسه نبود).حال علاوه بر موضوع فوق در بیشتر مناطق واقع‌شده در جنوب زریبار و در ناحیه شهرزور حفر «چاه‌های دستی» با عمق ۱۲ متر نیز از آب اشباع می‌باشند؛ که این پدیده «دایک» بودن و سد بودن دیوارهٔ آب‌بند را از نظر زمین‌شناسی نفی می‌نماید. دیگر اثر رشد «قارچ‌وار» خزه‌های گوناگون در فضای اکوسیستمی آب است که باعث تنگ نمودن عرصه بر جانوران آبزی شامل «فیتو و زئوپلانکتون‌ها، حشرات، ماهی‌ها، پرندگان غواص و شیرجه‌بر و سمورهای آبی در حال انقراض و ...» از تبعات دیگر آن قطع ارتباط سفر ماهی‌های آزاد از طریق رودخانهٔ «چه‌م پژا و» تا رودخانه «سیروان» پوسیدن طوقه «سنوهای تالابی» که گاهی قطر آنها را با متر میتوان سنجید، برهم‌خوردن تعادل در هم‌زیستی میان جانداران دریاچه با ریختن گونه‌های ماهی و آبزیان بعضاً ناسازگار با اکوسیستم فطری آن مانند «واریته‌های چینی، بلغاری و کانال ولگا/ دن».رودخانه «چه‌م پژاو» با احداث سد به صورت فصلی نیز وجود ندارد و ارتباط طبیعی دریاچه با رودخانه سیروان مسدود شده است. فرایند نابودی زریبار برآیند طرح‌های غیرکارشناسانه و نسنجیدهٔ عدیده‌ای است که دوایر متعدد و مسئولین مختلف اجرای آن را به زعم خویش ارمغانی با ارزش و گام‌هایی موفق در جهت توسعهٔ بافت اقتصادی منطقه علی‌الخصوص بر این پهنهٔ آبی می‌پندارند! مدیریت‌ها و سرپرستی‌های گوناگون ادارات و دوایر ذی‌ربط نیز خود «ترجیع‌بند» مرثیه مرگ زریبار است! چرا که در این «وفور و تعدد مدیریت‌ها، اعمال سلیقه‌ها، طرح‌ها، روش‌ها، برنامه‌ریزی‌های مختلف و ...» مقولاتی به نام «تلاش خالصانه، تعهد، دلسوزی، نستوهی، مطالعات میدانی با عنایت به پتانسیل‌های منطقه و پروژه‌های کارشناسانه» نه حس می‌گردد، نه عینیت یافته است و نه وجود دارد.قبل از بستن سد بر روی دریاچه، مازاد آب چشمه‌های جوشان زیر آن از طریق مجاری طبیعی به بیرون هدایت می‌شد. باخارج شدن آب، مقدار زیادی از املاح و رسوب حاصل از سیلاب و فاضلاب‌های مختلف و سموم شیمیایی ناشی از کشاورزی دراطراف دریاچه به خارج هدایت می‌شد و همچنین با حفظ ارتفاع آب از شدت جریان چشمه‌ها کاسته نشده و جریان عادی خود را داشتند. متأسفانه بعد از ایجاد سد و با توجه به خشکسالی‌های اخیر دریاچه زریبار که مانند آبی راکد است، هر روز بر غلظت مواد شیمیایی داخل آن افزوده می‌شود و بار میکروبی آن نیز به طبع بالا خواهد رفت که بررسی میزان این مواد و تأثیرات آن احتیاج به مطالعات گسترده‌ای دارد که از توان مالی انجمن خارج است.
زیستگاه‌ها
از مهم‌ترین زیستگاه‌های مریوان میتوان به ۲ مورد «دریاچه زریبار و قلعه برد» اشاره کرد:
زیستگاه دریاچهٔ زریبار
این زیستگاه در ۲ کیلومتری مریوان قرار دارد که محصور به روستاهای دور دریاچه می‌شود و از طریق روستاهای اطراف و خود دریاچه میتوان به داخل آن وارد شد، این زیستاگاه درای پتانسیل‌های مهمی می‌باشد که به شرح زیر هستند:
آبزیان
آبزیان دریاچه را میتوان به ۲ بخش بومی و غیر بومی تقسیم کرد:
گونه‌های بومی
این گونه آبزیان عبارتند از: «سیاه ماهی خالدار، سیاه ماهی معمولی، عروس ماهی، مار ماهی و ماهی گامبوزیا (که در حال حاضر این گونه‌ها در دریاچه یافت نمی‌شوند).»
گونه‌های غیر بومی
از گونه‌های غیر بومی میتوان به «ماهی آمور سفید، کپور آیینه‌ای، کپور معمولی، کپور سرگنده - (بیگ هد) و فیتوفاک» اشاره کرد. بر اساس تحقیقات به عمل آمده ۵ گونه «فیتوپلانکتون گیاهی» و ۱۷ گونه «ژئوپلانکتون جانوری» در دریاچه شناسایی گردیده است. در خصوص گونه‌های وارداتی اخیر توسط سازمان شیلات و آبزیان میتوان به گونه ماهی «گامبوزیا سیافیهنس» از خانواده «پؤسلیدی» و یک گونه «میگوی غول پیکر آب شیرین» اشاره کرد.
پوشش گیاهی
از پوشش‌های گیاهی دریاچه میتوان به گیاهان شناور چون «سراتوفیلیوم، سریوفیلیوم و گونه‌هایی از گیاهان خاردار» و از گیاهان حاشیه‌ای نیز میتوان به گونه‌های «نی، هزارنی، بارهنگ آبی، نیلوفر آبی، علف هفت‌بند، پیچک‌ها، لویی، جگن، نعناع، گندمیان، بزواش و نعناع» اشاره کرد که زیستگاه مناسبی برای انواع جانداران از جمله «ماهیان، پرندگان و پستانداران» می‌باشد.
پرندگان
در حال حاضر بیش از ۳۱ گونه پرنده بومی و مهاجر زندگی می‌کنند که از این تعداد تقریباً ۱۴ گونه بومی و مابقی انواع پرندگان مهاجرند. «اردک سرحنایی و سرسبز، قارها، بوتیمار بزرگ و کوچک، انواع چنگر، پرستوهای دریایی، کشیم بزرگ و کشیم کوچک، کاکائی‌ها، حواصیل خاکستری، خوتکا، گیلار، و پرندگان شکاری هم چون سنقر تالابی و دلیچه» از گونه‌های با اهمیت و ارزشمند این تالاب محسوب می‌شوند. گونه‌هایی از «کشیم، گیلار، اردک سرسبز، انواع حواصیل، کاکایی و پرستوی دریاچه‌ای» را میتوان در تمام فصول سال مشاهده نمود.
پستانداران
پستاندارانی که در محدوده دریاچه زریبار زندگی می‌کنند شامل «سگ آبی، روباه، گرگ، خوک وحشی، خرگوش، نوعی گربه وحشی و گراز» می‌باشند.
زیستگاه قله برد
این زیستگاه در ۱۵ کیلومتری شرق مریوان قرار گرفته که محصور به روستاهای «دری، نشکاش، کله یونجه، برده سفید، گلان، بلچه سور، انجمنه، چور و ننه» بوده و از طریق روستاهای مذکور میتوان به آن وارد شد. وجود صخره‌های بزرگ، و سنگلاخی بودن منطقه و پوشش‌های گیاهی بسیار متنوع از جمله درختچه‌های «گلابی وحشی، ون، بلوط، بنه، بادام کوهی و زالزالک و آلبالوی وحشی» پناهگاه خوبی برای حیوانات بزرگ جثه فراهم کرده است؛ که وجود «خرس قهوه‌ای وحشی» از گونه‌های برجسته منطقه می‌باشد که در سال‌های اخیر به علت حفاظت و همچنین شرایط زیستگاهی مناسب به سرعت رشد کرده و اکنون جمعیت آنها به ۸۵ قلاده رسیده است.وجود چشمه‌های عظیم و آب فراوان و باغ‌های «گردو و انگور» هم در افزایش جمعیت این گونه نقش عمده‌ای دارند. از دیگر جانوران آن منطقه میتوان به «خرگوش، سنجاب، رودک و تشی» اشاره نمود. این زیستگاه در فصول مختلف سال به علت زیبایی و تنوع و هم چنین گونه‌های گیاهان خوراکی و دارویی بی‌نظیر و وجود چشم‌اندازهای زیبا و پرندگان قابل شکار نظر علاقه‌مندان به طبیعت، گردشگران، شکارچیان و قشرها مختلف مردم را به خود جلب کرده است. هم چنین چشمه‌های آب جاری در دامنه‌های این زیستگاه بهترین منبع تأمین کننده آب رودخانه «گردلان» می‌باشند.
شکارگاه‌ها و حیات وحش
منطقهٔ مریوان به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط مساعد طبیعی، وجود فضاهای کوهستانی، پوشش گیاهی مناسب، تنوع زیستگاه‌ها و رویشگاه‌های آن و هم چنین منابع آبزیستی مناسبی را برای انواع جانوران وحشی پرندگان و ماهی‌ها را به وجود آورده است. از شکارگاه‌ها و مناطق مهم شکارخیز مریوان میتوان به «ارتفاعات گاران» اشاره کرد. اکثر نقاط کوهستانی این منطقه در گذشته تا به امروز مأمن و زیستگاه حیوانات وحشی مانند: «سیاه گوش، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گرگ، کل و بُز، قوچ و میش، خوک وحشی، شغال، روباه، سگ آبی، گراز، سمور جنگلی، سنجاب، راسو، خرگوش و ... بوده است.»علاوه بر آن، تنوع جمعیت پرندگان و آبزیان به دلیل وجود زیستگاه‌های آبی و خشکی، نسبتاً زیاد است و این منطقه پناهگاه صدها گونه پرندهٔ بومی، مهاجر و نیمه مهاجر است؛ که مهم‌ترین آنها عبارت اند از: «کرکس، دال سیاه، عقاب طلایی، شاهین، فلامینگو، هُدهُد، سبز قبا، دارکوب، کبک معمولی، کبک چیل فاخته، تهیو، اردک اره‌ای و چکاوک و ... مهم‌ترین عامل تهدید تنوع زیستی منطقه تخریب زیستگاه هاست. هم چنین در چند دههٔ اخیر بسیاری از گونه‌های جانوری به طور بی رحمانه شکار شده‌اند. بعضی از شکارچیان به طور بی‌رویه یا در فصل غیرمجاز و با استفاده از روش‌های غیر متعارف، به شکار پرندگان و حیوانات کمیاب و در حال انقراض منطقه می‌پردازند که صدمات جبران ناپذیری به محیط زیست منطقه و اجزای تشکیل دهندهٔ آن وارد می‌کنند.
وضعیت خاک منطقه
حدود ۷۰ درصد از وسعت منطقه را کوه‌ها و تپه‌ها تشکیل داده است و قریب ۷/۵ درصد از اراضی نیز شامل فلات‌ها و تراس‌های فوقانی است. در واقع کوه‌ها و ارتفاعات بخش مهمی از منطقه را شامل می‌شود و بخش عمده‌ای از این کوه‌ها دارای پوششی از خاک عمیق تا نیمه عمیق است که گیاهان استپی آن را پوشانده است و بیشتر کوههای آن پوشیده از جنگلهای بلوط است.خاک منطقه مریوان جوان بوده و مراحل تکامل خود را به طور کامل سپری نکرده است و چون اکثر این خاک‌ها درتپه ماهورها پدید آمده‌اند، زه کشی خوبی دارند و خطری از نظر شوری و قلیاییت آنها را تهدید نمی‌کند.خاک مریوان به غیر از دشت مریوان که عمیق است؛ از عمق کمتری برخوردار است و بر روی زمینهای شیبدار، تپه ماهور و کوهستانی قرارگرفته است اما به سبب وجود بارش بسیار مناسب، جریانات سطحی و سر منشأ آبخیزهای مهم کشور، توان بالایی برای تولید محصولات کشاورزی نظیر انواع میوه و غلات دارد.
پوشش گیاهی
تنوع گیاهی و پوشش جنگلی یکی از جاذبه‌ها و ویژگی‌های بارز شهرستان مریوان است. پوشش گیاهی تابع عواملی چون آب، خاک و شرایط آب و هوایی می‌باشد. بارش عمده‌ترین عامل متغیر در تعیین نوع پوشش گیاهی مریوان است. اشکال ناهمواری‌ها و تغییرات بارندگی سبب شکل گیری انواع پوشش گیاهی در مریوان شده است که این تغییرات از غرب به شرق نمود بیشتری دارد. به طوری که منطقه دارای مراتع خوب و جنگلهای انبوه بلوط می‌باشد.پوشش گیاهی علاوه بر حفاظت از خاک، سبب کند شدن حرکت روان آب‌های ناشی از بارندگی شده و عامل عمده در کنترل سیلاب بوده است؛ هم چنین امکان نفوذ تدریجی آب را به سفره‌های آب زیر زمینی فراهم کرده است.
جنگل‌ها
مساحت جنگلهای طبیعی شهرستان مریوان ۱۰۸٬۸۶۶ هکتار، پراکندگی مراتع ۱۳۷٬۱۱۲ هکتار، ذخیره گاه‌های جنگلی ۱۱۱٬۳۰۱ هکتار و مساحت جنگلهای در دست کاشت هم ۷۲ هکتار می‌باشد. جنگلهای شهرستان، بخش عظیمی از جنگلهای بلوط غرب استان را تشکیل می‌دهند که در حوضهٔ آبریز رودخانه‌های سیروان و زاب گسترش پیدا کرده است. از نظر قدمت بر اساس بررسی‌های دیرینه شناسی، این جنگل‌ها حدود ۱۵ هزار سال قدمت دارند که مهم‌ترین و اصلی‌ترین جامعهٔ جنگلی منطقهٔ مریوان به شمار می‌روند.وجود درختان گوناگونی چون «بید وحشی، صنوبر، چنار و سپیدار، بلوط ایرانی، وی ول، دارمازو، گلابی وحشی، زالزالک، انواع گونه‌های بادام، بنه و …» که نشان مشخصهٔ این منطقه است، در حاشیهٔ رودخانه‌ها و آب‌های سطحی در مسیر دره‌ها و مناظر چشم‌انداز دلپذیری را تشکیل داده‌اند. این پوشش در پیوند با دریاچهٔ زریبار منظرهٔ بسیار بکر و بدیعی را به شهر مریوان بخشیده‌اند. در مریوان جنگلهای نسبتاً انبوه شکل گرفته و با کاهش بارندگی از غرب به شرق ابتدا تُنک شده و سپس به طور کلی از بین رفته و جای خود را به پوشش بوته ایی و گیاهان چند ساله داده است.جنگلهای مریوان از نظر جنگل شناسی جزء تیپ «مدیترانه‌ای و مناطق نیمه مرطوب» بوده و دانه‌دار و شاخه‌زا هستند. انواع جنگلهای مریوان را عواملی چون «بلوط ۸۳ درصد، بنه – (پسته وحشی) ۷ درصد، گلابی وحشی ۴ درصد، افرا ۳ درصد و سایر گونه‌ها حدود ۳ درصد» تشکیل میدهد.در حال حاضر از میوه و سایر محصولات فرعی «شیره سقز، گز علفی، مازوج و غیره ...» بهره‌برداری می‌گردد.
مراتع مریوان
مساحت پراکندگی مراتع در شهرستان مریوان ۱۳۷٬۱۱۲ هکتار، زمینهای کشاورزی ۴۸٬۰۸۷ هکتار و فضاهای سبز ۲٬۳۸۵ هکتار می‌باشد. شهرستان مریوان از نظر مراتع دامی نیز غنی است. ظرفیت مجاز مراتع دامی شهرستان ۲۵۸٬۵۷۲ واحد دامی بوده و با احتساب دام موجود ۱۰۳۰۰۶ واحد دامی به عنوان مازاد بر ظرفیت در شهرستان تعلیف می‌شوند.پوشش گیاهی در مریوان بسیار متنوع و غنی است؛ زیرا از یک طرف از میکروکلیماهای خاصی برخوردار است و از طرف دیگر در ابتدای پیش کوههای داخلی زاگرس واقع شده است و با ناهمواری‌های متعدد و بهره‌مندی از آب و هوای مدیترانه‌ای با خصوصیات ویژه ایی برخوردار است.گسترش دامنهٔ پوشش گیاهی، از شمال غربی تا جنوب شرقی به طور پراکنده تا شرق مریوان را در بر می‌گیرد. بخش عمدهٔ این مراتع، مراتع ییلاقی است. پوشش گیاهی عمدهٔ این مراتع را گیاهانی از تیرهٔ چتریان (که ما، لو، جاشیر)، گندمیان، جو وحشی، گَوَن‌ها، اسپند و سایر گونه‌های علفی و خاردار (خارزرد، کنگر، فرفیون) تشکیل میدهد.
جاذبه های گردشگری
قلعهٔ امام (قلعهٔ هلوخان)
قلعهٔ تاریخی امام یا هلو خان در ۳ کیلومتری جنوب شرقی مریوان قرار دارد که بر اساس اطلاعات تاریخی در قرن ۸ (ه. ش) در زمان حکمرانی اردلان‌ها در دوران صفوی بر روی کوهی با نام «کوه امام» به ارتفاع ۱۶۰۰ متر که مشرف و مسلط به دشت و شهر فعلی مریوان در جنوب شرقی شهر می‌باشد توسط «امیر حمزه بابان» در سال ۷۵۲ (ه. ش) بنیاد نهاده شد و سپس «سرخاب بیگ اردلان» نیز در سال ۹۰۲ (ه. ش) آن را از نو ساخت. قلعهٔ امام بعدها به «قلعهٔ مریوان» معروف گشت و به مدت ۳ قرن مقر اصلی حکومت‌های محلی بابان و اردلان‌ها بوده است و بازگو کنندهٔ بخشی از تاریخ و معماری دوران صفویه است. قلعه مریوان یکی از آثار دیرین این سرزمین کهن می‌باشد که بسیاری از آثار تاریخی – فرهنگی و هنری مردم این مرز و بوم در آن ثبت شده است و در بسیاری از کتاب‌های تاریخی محلی به آن اشاره شده است.
آبشار کویله
آبشار کویله يكی از جاذبه‌های ديدنی استان كردستان است كه در شهرستان مريوان و در مسير جاده مريوان- سقز واقع شده است. اين آبشار زيبا در فصل بهار از مكان‌های ديدنی و زيبای منطقه محسوب می‌شود.
پل گاران
پل تاریخی گاران یکی از بناهای تاریخی استان کردستان است و در نزدیکی شهر مرویان قرار دارد.این پل روی رودخانه‌ای به همین نام بنا شده و یکی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شهرستان مریوان و همچنین استان کردستان به حساب می‌آید. این پل دارای 2 دهنه 6 ضلعی در میان رودخانه و دو پایه متصل به ارتفاع طرفین رودخانه است و سه دهنه دارد که طول آن 42 ، عرض 9 و نیم و ارتفاع آن 6 متر است.در ساخت پل تاریخی گاران از ملات، سنگ، ساروج، آجر و سنگ‌های تراشیده استفاده شده است.این پل تاریخی در 10 کیلومتری شمال شرقی مریوان و در مسیر گاران – تیژتیژ واقع شده و در زمان‌های نه چندان دور ارتباط بین دو منطقه اسلام دشت و گاران مریوان را با هم تسهیل می‌کرد.این پل شهر مریوان را به سنندج متصل می‌کرده و در دوران والیان اردلان در زمان صفویه مرمت شده است اما پیشینه آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد و تا سال 1320 از آن استفاده می‌شده است.پل تاریخی گاران مریوان در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره 3591 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
دشت بیلو
دشت بیلو در 15 كیلومتری شهرمریوان قرار دارد. این دشت با پوشش گیاهی مناسب و چشمه‌های آب و همچنین جنگلهای اطراف آن پذیرایی تعداد زیادی از اهالی شهر و روستاهای اطراف می‌باشد. مردم در دامن طبیعت زیبا و سرسبز دشت بویژه درطول روز و ایام تعطیلات ساعتها وقت خود را به تفرج در آنجا سپری می‌كنند. زمینهای اطراف این دشت در گذشته جهت برنج‌كاری استفاده می‌شده است.
ناوطاق
دشت ناوطاق گاران در 40 کیلومتری شهر مریوان و بین بخش‌های سرشیو و مرکزی، دیگر نقطه زیبای منطقه است. این دشت در فصل بهار به واسطه‌ی سرسبزی و طبیعت زیبا و چشمه‌های آب، پذیرای گردشگران زیادی است. در این محل علاوه بر گونه‌های مختلف، گیاهان خوراکی زیادی مانند ریواس، پیچک، کنگر، قارچ خوراکی می‌روید که در فصل بهار روزانه تعداد قابل ملاحظه‌ای از اهالی روستاهای اطراف آنها را جمع‌آوری و در شهر به‌فروش می‌رسانند.
غار کونا شم شم
غار “کونا شم شم” در استان کردستان و در فاصله 165 کیلومتری شهر سنندج، شمال شرق شهرستان مریوان نزدیک روستای تراق تپه و در منطقه کوه چهل چشمه قرار گرفته است. غار در سنگ های آهکی کوه های منطقه تشکیل شده است، این غار دارای سه دهانه ورودی که یکی از آنها به دلیل ریزش مصدود شده, و وسعت 455 متر و عمقی معادل صفر و محلی مناسب برای زندگی خفاش ها می باشد. طی بررسی های به عمل آمده نمونه هایی از مواد فرهنگی از این غار کشف گردید، و در بررسی های بعدی از این غار که توسط آقایان علی آذرشب (باستان شناس) و دکتر امیر ساعدموچشی انجام گرفت، تاریخی بودن این غار را تایید نمودند. همچنین نقشه غار در این بررسی تهیه و گزارش سطحی از زمین شناسی منطقه ذکر شده است. گزارش بررسی غار “کونا شم شم” بررسی مقدماتی را برای شناخت ظاهری غار ارائه میدهد.
روستای سرنژمار
روستای سرنژمار با جمعیتی بالغ بر344 نفردر قالب 79 خانواردر شهرستان مریوان و در استان کردستان واقع شده است. این روستا در بخش مرکزی و در دهستان «سرکل» به مرکزیت «کانی دینار» واقع گردیده است. این روستا در 9 کیلومتری جنوب شرقی مریوان قرار دارد و در تقسیم بندی جغرافیایی این روستا در زمره روستاهای کوهستانی قرار گرفته است. از ویژگی های این روستا می توان به قرار گرفن در میان باغها و جنگلهای بلوط اشاره کرد. از همسایگان این روستا میتوان به روستای «نژمار» اشاره کنیم که از غرب به «کاکه اولیا»، از جنوب به «درگاه شیخان» و از شرق به کوه منتهی می شود. براساس اظهار نظر ساکنین، سکونت در روستا به 200 سال پیش برمی گردد. سرنژمار دارای مدرسه ابتدایی و مسجد است که ساکنین روستا برای ادامه تحصیل به مریوان می روند. این روستا داری برق و فاضلاب هم هست. کار اغلب مردم روستا کشاورزی است و محصولات آنها گندم، جو و انگور است. میزان پوشش گیاهی مطلوب و عمدتا به صورت جنگل، باغ و مزارع دیده می شود. مصالح سنتی مورد استفاده در خانه های روستا شامل سنگ کوهی، خاک رس، کاه گندم، چوب سپیدار و یا بلوط است.
روستای کانی میران
روستای کانی میران با جمعیت 274 نفر و 52 خانوار در شهرستان مریوان در استان کردستان واقع شده است. این آبادی به لحاظ استقرار مکانی در 15 کیلومتری شمال غربی مریوان قرار گرفته و در تقسیم بندی جغرافیایی در زمره روستاهای کوهستانی قرار گرفته است. روستای کانی میران از جنوب شرقی به روستای برده رشه، از شمال غرب به سعدآباد و از شمال شرق به جاده مریوان منتهی می شود. براساس اظهار نظر ساکنین، سکونت در این روستا به دوران قاجار برمی گردد. روستای کانی میران دارای دارای مدرسه ابتدایی، شورای اسلامی و خانه بهداشت و مسجد می باشد. محصولات کشاورزی این روستا شامل گندم، نخود، جو، توتون و صیفی جات است که در مریوان به فروش می رسد. از کوههای این روستا می توان به کوه سور – سربند و کانی خیر اشاره کرد. چهره و منظره روستا، به علت تلفیق جنگلی باغی و استقرار روستا بر روی بلندی بسیار زیبا و جذاب است.
روستای کماله
روستای کَماله، دهی از دهستان اورامان تخت، بخش اورامانات در شهرستان سروآباد است و کوهی سرد و نیمه مرطوب در 57 کیلومتری جنوب شرقی مریوان قرار گرفته است. کوه تخت اورامان – گردنه ژالانه در شمال غربی روستا واقع شده است. 152 خانوار و 782 نفر در این روستا زندگی می کنند. زبان مردم کَماله اورامی و همگی مسلمان، سنی و شافعی مذهب هستند. کار و پیشه مردم این روستا، کشاورزی و باغداری و دامداری است. کشاورزی در این روستا به دو صورت دیم و آبی انجام می شود. آب کشاورزی و آب آشامیدنی از طریق لوله کشی و شبکه های قدیمی لوله کشی تامین می شود. سطح زراعی این روستا 8 هکتار و سطح باغات آن 28 هکتار است. فرآورده ها و محصولات کشاورزی – جالیزی و باغی کَماله از این قرار است: گندم – جو – نخود – عدس – خیار – گوجه فرنگی – انگور – زردآلو – گردو و توت فرنگی رویش گیاهان دارویی همچون گل ختمی، گل گاوزبان، گل شقایق، بومادران، شیرین بیان، پونه و گَوَن هم کاربرد صنعتی دارد و هم دارویی. همچنین پوشش گیاهی مناسب برای چرای دام و پرندگان و سایر جانداران این منطقه را از لحاظ زیست محیطی بسیار دیدنی کرده است. این روستا دارای برق و تلفن است. دهیاری و شورای روستا، شورای حل اختلاف هم در این روستا وجود دارد. بودن دبستان و مدرسه راهنمایی بچه های این روستا را تا 4، 5 سالگی از رفتن به سایر روستاها یا شهرها بی نیاز کرده است.
روستای قلقله
روستای قلقله با جمعیت 553 نفر در شهرستان مریوان در استان کردستان واقع شده است. این روستا برحسب تقسیمات اداری و سیاسی از روستاهای توابع شهرستان مریوان در استان کردستان است که به عنوان روستایی از دهستان خاو و میرآباد و در بخش خاو و میرآباد مریوان قرار دارد. روستای قلقله در دامنه کوههای زاگرس واقع شده است. شمال، جنوب و غرب آن را جنگل فرا گرفته و چشم انداز کوهستانی جذابی دارد. فاصله این روستا تا مریوان 28 کیلومتر است. روستای قلقله به عنوان مرکز حوزه روستایی کوچک – حوزه ای برای دستیابی به خدمات برای سایر روستاهای کوچک شده است. تولیدات اصلی کشاورزی در این روستا، گندم، جو و نخود بوده که از دیگر محصولات می توان به توتون و صیفی جات اشاره کرد که در مریوان به فروش می رسد. این روستا دارای امکاناتی همچون: آب، برق، مدرسه ابتدایی، خانه بهداشت و سیستم دفع فاضلاب است. از کوههای این روستا می توان به ارتفاعات چهل چشمه و کوه شاه نشین اشاره کرد. ساکنین این روستا را، طوایف محمدی، گلشن، ایران دوست، مرادی، مصطفوی، دانش و صالحی تشکیل می دهند. این روستا از شمال غرب به عراق، از شرق به روستای ساوجی و از جنوب به روستای جشن آباد محدود می شود.