آرامگاه عبد العظیم حسنی
شاه عبد العظیم یا عبد العظیم حسنی مجموعه آرامگاهی یکی از نوادگان امام حسن پیشوای دوم شیعیان است که در شهر ری ، در جنوب تهران قرار دارد . این آرامگاه با آرامگاه امامزاده حمزه و امامزاده طاهر از قرن سوّم تاکنون ، یکی از مشهور ترین اماکن زیارتی ایران بوده است .
عکس های بیشتر
گنبدی در شاه عبد العظیم
شاه عبد العظیم یا عبد العظیم حسنی مجموعه آرامگاهی یکی از نوادگان امام حسن پیشوای دوم شیعیان است که در شهر ری ، در جنوب تهران قرار دارد . این آرامگاه با آرامگاه امامزاده حمزه و امامزاده طاهر از قرن سوّم تاکنون ، یکی از مشهور ترین اماکن زیارتی ایران بوده است .
نسب عبد العظیم:
مطابق زیارتنامه ای که در آرامگاه قرار دارد عبد العظیم فرزند علی فرزند حسین فرزند زید فرزند امام حسن مجتبی بوده است .
همچنین در برخی منابع نسب عبد العظیم به این شکل است : عبد العظیم پسر عبدالله پسر علی پسر حسن پسر زید پسر حسن المجتبی پسر علی بن ابیطالب .
روایتی درباره ثواب زیارت قبر عبد العظیم:
نقل شده است که روزی یکی از اهالی ری که به دیدن علی پسر محمد ( هادی ) امام دهم شیعیان رفته بود و گفت : هنگامی که به دیدن ایشان رفتم .ایشان فرمودند : از کجا می آیی ؟ عرض کردم از زیارت قبر حسین پسر علی در کربلا بر می گردم . ایشان فرمودند بدان که همانا اگر قبر عبد العظیم که پیش خودتان است زیارت کرده بودی ، همانا مانند این بود که حسین پسر علی را زیارت کرده ای .
نمایی از شاه عبد العظیم:
بنای نخستین این آستانه یعنی حرم آن را محمد پسر زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری مطابق با قرن نهم میلادی تعمیر اساسی کرد . در گاه اصلی ورودی آن که در شمال مجموعه قرار دارد به فرمان پادشاهان آل بویه و سپس به همت مجدالملک قمی تکمیل شد .
بنای حرم در بخش پائین چهارگوشی است که هر بر آن حدود هشت متر است . در بالا مانند همه بناهای سلجوقی برفراز چهار گوشه حرم چهار گوشوار یعنی چهار طاق مورب احداث کرده اند و بالاتر از آن یک هشت ضلعی و بر روی آن یک شانزده ضلعی ساخته اند . روی این شانزده ضلعی گنبد اصلی حرم ساخته شده است . تمام این بخش ها از درون آئینه کاری شده است . تعمیر و تغییرات اصلی این بخش در زمان شاه طهماسب صفوی انجام گرفته است . صحن ها و ایوان آستانه از آثار دوره صفوی است . در دوره قاجار تعمیرات و اضافات زیادی صورت گرفت . پوشش زرین گنبد به فرمان ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۰ هجری قمری برابر با ۱۸۳۵میلادی انجام گرفته است .
آثار تاریخی:
صندق مرقد عبد العظیم که تاریخ ساخت آن ۷۲۵ هجری قمری برابر با ۱۳۳۵ میلادی است .
دو لوحه کتیبه چوبی که روی یک جفت در چوبی جدید تر نصب شده است . تاریخ ساخت لوحه ها ۸۴۸ هجری قمری مطابق با ۱۴۴۴ میلادی است .
در بزرگ چوبی بین رواق شمالی و مسجد زنانه که تاریخ ساخت ۹۰۴ هجری قمری ( برابر با ۱۴۹۸میلادی ) دارد و به سبک دوره تیموری است .
سقف مسجد شاه عبد العظیم:
بسیاری از مشاهیر ایران در جوار ضریح و رواق های اطراف به خاک سپرده شده اند . از جمله : ناصرالدین شاه قاجار ، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی ( همچنین همسر و پسر وی ) ، علامه محمد قزوینی ، عباس اقبال آشتیانی ، ملا علی کنی ، شیخ محمد خیابانی ، ستار خان ، حجت الاسلام محمدتقی فلسفی واعظ شهیر
در دوره پهلوی آرامگاهی در جوار این آستان برای رضا شاه پهلوی تدارک دیده شد که به تدریج بسیاری از وابستگان این خاندان در آنجا به خاک سپرده شدند . از جمله : علیرضا پهلوی ، سلیمان بهبودی ، سپهبد فضل الله زاهدی ، ارتشبد محمد خاتم ، حسنعلی منصور . این آرامگاه پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ به همراه مقابر پنجاه تن از وابستگان رژیم گذشته توسط عده ای به سر دستگی آیت الله شیخ صادق خلخالی تخریب شد .
آستان مقدس حضرت عبد العظیم (ع):
بنای اصلی و نخستین بقعه در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری ، توسط محمد پسر زید داعی علوی تعمیر اساسی شد . درگاه اصلی ورودی بنا که در سمت شمال قرار دارد ، برای نخستین بار در زمان پادشاهان آل بویه و سپس در دوره قاجار به یاری مجد الملک قمی کامل شد .
با گذشت زمان ، متعلقات دیگری هم بنای فوق افزوده شد تا به صورت مجموعه بزرگ کنونی درآمد . در حال حاضر ، بنا مشتمل بر حرم های متعدد ، رواق ها ، مسجد ها ، ایوان ها و صحن ها است . در دوره صفویه ، بنا های اطراف به آن افزوده شد و در دوره قاجار ، به دلیل نزدیک بودن به پایتخت ، توجه بیش تری به آن شد و بیش تر بنا های وابسته به حرم عبد العظیم و امام زاده زید در این دوره تکمیل و تزیین شد .
از آثار تاریخی این مجموعه به سردر آجری دوران سلجوقی و صندوقی از چوب عود ، فوفل و گردو و با کتیبه هایی به خط نسخ و ثلث برجسته می توان اشاره کرد که به سال ۷۲۵ ه .ق ، تعلق دارد .
بنای اصلی حرم ، اتاقی چهار ضلعی به ابعاد ۷/۵ متری است که در بالا با چهار گوشواره به هشت ضلعی و سپس به کمک طاق بندهایی کوچک به شانزده ضلعی تبدیل و زمینه برای برپایی گنبد فراهم می شود . پوشش زیرین گنبد با طاق ضربی مدور در زمان شاه طهماسب تغییر یافت و پوشش خارجی آن درسال ۱۲۷۰ ، به دستور ناصرالدین شاه با خشت های مسی و زرین تزیین شد .
حرم در هر ضلع به وسیله دری به رواق های مجاور گشوده می شود . اطراف ضریح حرم از سنگ مرمر سیاه و سفید به ارتفاع ۱/۶۵ متر پوشیده شده و نیز درسال ۱۲۷۳ ، به فرمان ناصر الدین شاه بالای آن تا سقف به طرز چشم نوازی آینه کاری شده است .
در قسمت شرقی حرم ، مسجد زنانه و در قسمت غربی مسجد مردانه و مقبره ناصر الدین شاه قرار داشت . در آن دوران ، درِ کوچکی در سمت جنوبی مقبره ناصر الدین شاه وجود داشت که به حرم امام زاده حمزه باز می شد . در حال حاضر ، اثری از قبر ناصر الدین شاه نیست .
در سال ۱۲۷۰ ، بالای حرم و در کنار گنبد ، دو گل دسته به ارتفاع ۲۴ متر از سطح بام و به قطر دو متر ساخته شد . بر فراز ضریح نیز حدود ۶۴ گلدان زرین قرار دارد .
درسال ۱۳۶۹ ، طرح توسعه حرم عبد العظیم ، در قالب بیش از ۱۶ پروژه بزرگ مذهبی ، فرهنگی و رفاهی انجام و ازسال ۱۳۷۱ ، عملیات اجرایی طرح به شعاع ۲۰۰ مترمربع از حرم مطهر در زمینی به وسعت ۲۰۰۰۰ متر مربع آغاز گردید . به همین منظور ، تمام قبر های قدیمی اطراف حرم که به مرور زمان خراب شده بود و شکل ناخوشایندی به مجموعه بخشیده بود تخریب و تعداد زیادی از منازل و مغازه های اطراف خریداری گردید . زیر بنای تقریبی مجموعه ۱۰۰ هزار متر مربع بوده و بودجه مورد نیاز آن نیز بالغ بر ۱۲۰ میلیارد ریال برآورد گردیده است ، که از محل درآمد های آستان ، همیاری مردم و مساعدت های دولت تأمین می شود . احداث این پروژه ها زیر نظر تیمی از کارشناسان متعهد معاونت عمران آستان مقدس و با بهره گیری از معماران چیره دست ، هم‌زمان انجام گرفته است که در نوع خود از نظر سرعت و کیفیت عملیات ساختمانی کم نظیر است .
این حرم پس از اجرای طرح توسعه ، دارای زیر بنای ۳۷۰۰ مترمربع ، رواق های جدید با ۸۰۰۰ متر مربع ، مصلای بزرگ ری ۵۰۰۰ مترمربع ، مرکز فرهنگی جوانان ۵۰۰۰ مترمربع ، دارالتولیه ۲۷۰۰ مترمربع ، صحن مصلی ( صحن سابق باغچه علی جان ) ۱۶۵۰ متر مربع ؛ صحن امام زاده حمزه ۲۰۰۰۰ متر مربع ؛ دانشکده علوم حدیث ۵۸۰۰ متر مربع ؛ سالن اجتماعات ۳۰۰۰ متر مربع ؛ موزه جدید ۱۸۰۰ متر مربع ؛ تختگاه های شمالی و جنوبی ۷۰۰ متر مربع ؛ صحن امام زاده طاهر ۶۵۰۰ متر مربع ؛ بیمارستان ۵۰۰۰ متر مربع ؛ مهمان سرا ۵۰۰۰ متر مربع ؛ حوزه علمیه برهان ۵۰۰۰ متر مربع ؛ کتابخانه ری با ۱۸۰۰ متر مربع و بستان های جنوبی و شمالی است .
مختصری در مورد حضرت عبد العظیم حسنی :
عبد العظیم علیه السّلام فرزند عبدالله بن علی ، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام است و نسبش با چهار واسطه به آن حضرت می رسد .
پدرش عبدالله نام داشت و مادرش فاطمه دختر عقبه بن قیس .
ولادت با سعادت حضرت عبد العظیم علیه السّلام در سال 173 هجری قمری در شهر مقدّس مدینه واقع شده است و مدّت 79 سال عمر با برکت او با دوران امامت چهار امام معصوم یعنی امام موسی کاظم علیه السّلام ، امام رضا علیه السّلام ، امام محمّد تقی علیه السّلام و امام علی النّقی علیه السّلام مقارن بوده ، محضر مبارک امام رضا علیه السّلام ، امام محمّد تقی علیه السّلام و امام هادی علیه السّلام را درک کرده و احادیث فراوانی از آنان روایت کرده است .
این فرزند حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلّم ، از آنجا که از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام است به حسنی شهرت یافته است .
حضرت عبد العظیم الحسنی علیه السّلام از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمه معصومین علیهم السّلام و از چهره های بارز و محبوب و مورد اعتماد ، نزد اهل بیت عصمت علیهم السّلام و پیروان آنان بود و در مسایل دین آگاه و به معارف مذهبی و احکام قرآن ، شناخت و معرفتی وافر داشت .
ستایش هایی که ائمه معصومین علیهم السّلام از وی به عمل آورده اند ، نشان دهنده شخصیت علمی و مورد اعتماد اوست ؛ حضرت امام هادی علیه السّلام گاهی اشخاصی را سؤال و مشکلی داشتند ، راهنمایی می فرمودند که از حضرت عبد العظیم الحسنی علیه السّلام بپرسند و او را از دوستان حقیقی خویش می شمردند و معرّفی می فرمودند .
در آثار علمای شیعه نیز ، تعریف ها و ستایش های عظیمی درباره او به چشم می خورد ، آنان از او به عنوان عابد ، زاهد ، پرهیزکار ، ثقه ، دارای اعتقاد نیک و صفای باطن و به عنوان محدّثی عالیم قام و بزرگ یاد کرده اند ؛ در روایات متعدّدی نیز برای زیارت حضرت عبد العظیم علیه السّلام ، ثوابی همچون ثواب زیارت حضرت سید الشهدا ، امام حسین علیه السّلام بیان شده است . زمینه های مهاجرت حضرت عبد العظیم علیه السّلام از مدینه به ری و سکونت در غربت را باید در اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر جستجو کرد ؛ خلفای عبّاسی نسبت به خاندان حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و شیعیان ائمه علیه السّلام بسیار سختگیری می کردند ، یکی از بدرفتار ترین این خلفاء متوکل بود که خصومت شدیدی با اهل بیت علیهم السّلام داشت ، و تنها در دورت او چندین بار مزار حضرت امام حسین علیه السّلام را در کربلا تخریب و با خاک یکسان ساختند و از زیارت آن بزرگوار جلوگیری به عمل آوردند .
سادات و علویون در زمان او در بدترین وضع به سر می بردند . حضرت عبد العظیم علیه السّلام نیز از کینه و دشمنی خلفا در امان نبود و بارها تصمیم به قتل آن حضرت گرفتند و گزارش های دروغ سخن چینان را بهانه این سختگیری ها قرار می دادند ، درچینن دوران دشوار و سختی بود که حضرت عبد العظیم علیه السّلام به خدمت حضرت امام هادی علیه السّلام رسید و عقاید دینی خود را بر آن حضرت عرضه کرد ، حضرت امام هادی علیه السّلام او را تأیید فرموده و فرمودند : تو از دوستان ما هستی .
دیدار حضرت عبد العظیم علیه السّلام در سامرا با حضرت امام هادی علیه السّلام به خلیفه گزارش داده شد و دستور تعقیب و دستگیری وی صادر گشت ، او نیز برای مصون ماندن از خطر ، خود را از چشم مأموران پنهان می کرد و در شهر های مختلف به صورت ناشناس رفت و آمد می کرد و شهر به شهر می گشت تا به ری رسید و آنجا را برای سکونت انتخاب کرد . علّت این انتخاب به شرایط دینی و اجتماعی ری در آن دوره بر می گردد که وقتی اسلام به شهر های مختلف کشور ما وارد گشت و مسلمانان در شهر های مختلف ایران به اسلام گرویدند ، از همان سال ها ری یکی از مراکز مهمّ سکونت مسلمانان شد و اعتبار و موقعیت خاصّی پیدا کرد . زیرا سرزمینی حاصلخیز و پرنعمت بود ، عمر سعد هم به طمع ریاست یافتن بر ری در حادثه جانسوز کربلا ، حضرت حسین بن علی علیه السّلام را به شهادت رساند . در ری هم اهل سنّت و هم از پیروان اهل بیت علیهم السّلام زندگی می کردند و قسمت جنوبی و جنوب غربی شهر ری بیشتر محلّ سکونت شیعیان بود .
حضرت عبد العظیم علیه السّلام به صورت یک مسافر ناشناس ، وارد ری شد و در محلّه ساربانان در کوی سکه الموالی به منزل یکی از شیعیان رفت ، مدّتی به همین صورت گذشت . او در زیرزمین آن خانه به سر می برد و کمتر خارج می شد ، روز ها را روزه می گرفت و شب ها به عبادت و تهجّد می پرداخت ، تعداد کمی از شیعیان او را می شناختند و از حضورش در ری خبر داشتند و مخفیانه به زیارتش می شتافتند ، امّا می کوشیدند که این خبر فاش نشود و خطری جانِ حضرت را تهدید نکند .
پس از مدّتی ، افراد بیشتری حضرت عبد العظیم علیه السّلام را شناختند و خانه اش محلّ رفت و آمد شیعیان شد ، نزد او می آمدند و از علوم و روایاتش بهره می گرفتند و عطر خاندان عصمت علیهم السّلام را از او می بوئیدند و او را یادگاری از امامان خویش می دانستند و پروانه وار گردِ شمعِ وجودش طواف می کردند .
حضرت عبد العظیم علیه السّلام میان شیعیان شهر ری بسیار ارجمند بود و پاسخگویی به مسایل شرعی و حلّ مشکلات مذهبی آنان را برعهده داشت ؛ این تأکید ، هم گویای مقام برجسته حضرت عبد العظیم علیه السّلام است و هم می رساند که وی از طرف حضرت امام هادی علیه السّلام در آن منطقه ، وکالت و نمایندگی داشته است ؛ مردم سخن او را سخن امام علیه السّلام می دانستند و در مسایل دینی و دنیوی ، وجود او محور تجمّع شیعیان و تمرکز هواداران اهل بیت علیهم السّلام بود .
روز های پایانی عمر پربرکت حضرت عبد العظیم علیه السّلام با بیماری او همراه بود ، آن قامت بلند ایمان و تلاش ، به بستر افتاده بود و پیروان اهل بیت در آستانه محرومیت از وجود پر برکت این سید کریم قرار گرفته بودند ، اندوه مصیبت های پیاپی مردم و روزگار تلخ شیعیان در عصر حاکمیت عبّاسیان برایش دردی جانکاه و مضاعف بود ؛ در همان روز ها یک رویای صادقانه حوادث آینده را ترسیم کرد : یکی از شیعیان پاکدل ری ، شبی درخواب حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم را در خواب دید . حضرت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم به او فرمود : فردا یکی از فرزندانم در محلّه سکه المولی چشم از جهان فرو می بندد ، شیعیان او را بردوش گرفته به باغ عبد الجبّار می برند و نزدیک درخت سیب به خاک می سپارند .
سحرگاه به باغ رفت تا آن باغ را از صاحبش بخرد و افتخار دفن شدن یکی از فرزندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را نصیب خویش سازد ، عبد الجبّار که خود نیز خوابی همانند خوابِ او را دیده بود ، به رمز و راز غیبی این دو خواب پی برد و برای اینکه در این افتخار ، بهره ای داشته باشد ، محلّ آن درخت سیب و مجموعه باغ را وقف کرد تا بزرگان و شیعیان در آنجا دفن شوند .
همان روز حضرت چشم از جهان فرو بست . خبر درگذشت این نواده رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم دهان به دهان گشت و مردم با خبر شدند و جامه های سیاه پوشیدند و بر در خانه حضرت عبد العظیم الحسنی علیه السّلام گریان و مویه کنان گرد آمدند ؛ پیکر مطهّر او را غسل دادند ، به نقل برخی مورّخان در هنگام غسل ، در جیب پیراهن او کاغذی یافتند که نام و نسب خود را در آن نوشته بود ؛ بر پیکر او نماز خواندند ، تابوت او را بردوش گرفتند و با جمعیت انبوه عزادار به سوی باغ عبد الجبّار تشییع کردند و پیکر مطهّرش را در کنار همان درخت سیب که رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به آن شخص اشاره کرده بود ، دفن کردند تا پاره ای از عترت مصطفی صلّی الله علیه و آله و سلّم در این باره به امانت بماند و نورافشانی کند و دلباختگان خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از مزار این ولی خدا فیض ببرند .